A moze teraz tak z innej beczki co myslicie o smokach?
Czy istnialy czy to tylko fantazja, ale w wielu kulturach jest mowa o nich
Fakty
NiÂżej zamieszczony artykuÂł pochodzi z archiwum magazynu "Wiedza i ÂŻycie" i zostaÂł umieszczony na Smoczych Stronach za zgodÂą Redakcji.
ArtykuÂł pochodzi z "Wiedzy i ÂŻycia" nr 4/1998
POCHODZENIE SMOKĂW
autor:Jacek Balerstet
SMOKI Â OBECNIE JUÂŻ BARDZO RZADKA I WYMIERAJÂĄCA GRUPA GADĂW Â TOWARZYSZYÂŁY CZÂŁOWIEKOWI OD NIEPAMIĂTNYCH CZASĂW, A ZE WZGLĂDU NA SWĂJ WYGLÂĄD I WOJOWNICZE CECHY CHARAKTERU WYWIERAÂŁY ZAWSZE SILNY WPÂŁYW NA LUDZKÂĄ WYOBRAÂŹNIĂ. STAÂŁY SIĂ STWORZENIAMI SYMBOLICZNYMI, ODREALNIONYMI I JAKO TAKIE WESZÂŁY DO LEGEND, MITĂW I HERALDYKI.
znanie smoków za zwierzêta mitologiczne sprawi³o, ¿e naros³o wokó³ nich wiele przes¹dów i b³êdnych wyobra¿eù, rzeczywista zaœ wiedza o tych zwierzêtach jest wœród szerokich krêgów spo³eczeùstwa raczej niewielka. Tak¿e ich pochodzenie budzi sporo kontrowersji, jednak najnowsze odkrycia sprawiaj¹, i¿ kwestia ta staje siê coraz bardziej przejrzysta.
Ryc. 1. Fastidiosaurus inofficiosus
W literaturze fachowej doœÌ powszechnie spotyka siê ³¹czenie smoków z dinozaurami. M. P³aksa wywodzi je nawet od roœlino¿ernych dinozaurów ptasiomiednicznych. Wydaje siê jednak, ¿e z uwagi na anatomiê i morfologiê (chocia¿by typ uzêbienia czy budowê przewodu pokarmowego) przodków dzisiejszych smoków nale¿y szukaÌ wœród przedstawicieli innej, znacznie starszej grupy gadów kopalnych.
Cechy charakterystyczne smoków (ramka) bardzo rzadko uwidaczniaj¹ siê w materiale kopalnym i z tego powodu do po³owy lat dziewiêÌdziesi¹tych, w kwestii pochodzenia smoków, badacze zdani byli wy³¹cznie na domys³y i spekulacje. Wiosn¹ 1994 roku amerykaùski uczony William Kenntnis znalaz³ w pobli¿u miejscowoœci Akqi (Chiny, prowincja Xinjiang) szcz¹tki gada, którego nazwa³ Fastidiosaurus inofficiosus (ryc. 1). Ich datowanie jest niepewne, przypuszcza siê jednak, ¿e pochodz¹ one sprzed 230 mln lat.
Ryc. 2. Puterosaurus taeter
Wkrótce na obszarze Chin i Azji Po³udniowo-Wschodniej w osadach œrodkowego oraz póŸnego triasu znaleziono liczne nastêpne szcz¹tki podobne do fastidiozaura, dla których utworzono now¹ grupê systematyczn¹ nazwan¹ Armocaudia. Gady te s¹ przez niektórych badaczy zaliczane do tekodontów, jako jeden z ich podrzêdów, inni zaœ w³¹czaj¹ je do rzêdu Eudracida, uznaj¹c tym samym fastidiozaury za bezpoœrednich przodków smoków w³aœciwych. St¹d bierze siê, spotykana równie¿ w literaturze, nazwa Prodracida na okreœlenie tej grupy zwierz¹t .
Gady te mia³y ma³e i œrednie rozmiary (najwiêkszy, Puterosaurus taeter, mia³ oko³o 120 cm d³ugoœci, ryc. 2). Ich cechê charakterystyczn¹ stanowi³o zroœniêcie kilku koùcowych krêgów, co tworzy³o rodzaj bu³awy czy maczugi s³u¿¹cej zapewne do obrony. Prawdopodobnie za ¿ycia zwierzêcia ca³e to kolczaste zakoùczenie ogona by³o pokryte b¹dŸ p³ytkami rogowymi, b¹dŸ, jak u smoków, rogow¹ pochewk¹.
Ryc. 3. Callurosaurus cupidus
Wœród Armocaudia trafia³y siê równie¿, obok form naziemnych, zwierzêta pêdz¹ce przypuszczalnie nadrzewny tryb ¿ycia, takie jak Callurosaurus cupidus (ryc. 3). Mia³ on stosunkowo d³ugie i nie wyspecjalizowane palce koùczyn tylnych, które u³atwia³y poruszanie siê po konarach i ga³êziach. Z podobnych niewielkich gadów rozwinêli siê zapewne bezpoœredni przodkowie wspó³czesnych smoków lataj¹cych.
Z osadów œrodkowej jury Afryki P³n. pochodzi jeden gatunek: Protodraco alipes (ryc. 4), dla którego utworzono odrêbny podrz¹d Alipedia . By³o to zwierzê wielkoœci go³êbia, którego wyd³u¿one palce koùczyny tylnej za ¿ycia spina³a najprawdopodobniej b³ona tworz¹ca skrzyd³a podobne do nietoperzych. B³ona taka zapewne wystêpowa³a tak¿e pomiêdzy ramieniem i koùczyn¹ tyln¹. £¹cznie dawa³o to spor¹ powierzchniê noœn¹ i umo¿liwia³o lot œlizgowy, podobnie jak u wspó³czesnych wiewiórek lataj¹cych, lotokotów czy nogolotek (lataj¹cych ¿ab). Protodraco nie móg³ zapewne aktywnie poruszaÌ skrzyd³ami w czasie lotu lub ruchy te by³y nieznaczne, o czym œwiadcz¹ s³abe przyczepy miêœniowe na koœciach miednicy. Ostatnie krêgi wyd³u¿onego ogona by³y zroœniête i pokryte rogow¹ pochewk¹. Tworzy³a tu ona pionowy p³atek spe³niaj¹cy podczas lotu, podobnie jak u ramforynchów (Rhamphorhynchoidea), funkcjê steru. Przypuszcza siê tak¿e, ¿e Protodraco by³ pokryty futrem, co jednoczeœnie wskazywa³oby na jego sta³ocieplnoœÌ. Zwierzê to stanowi niew¹tpliwie ogniwo poœrednie pomiêdzy prasmokami z grupy Armocaudia i w³aœciwymi smokami lataj¹cymi tworz¹cymi podrz¹d Pterodracida.
Ryc. 4. Protodraco alipes
Oddzieli³y siê one od Alipedia przypuszczalnie na prze³omie jury i kredy i przetrwa³y do dziœ, w zasadzie nie wykazuj¹c, w trakcie swego rozwoju, wiêkszych zmian morfologicznych. Stosunkowo czêste, choÌ w wiêkszoœci fragmentaryczne, szcz¹tki pochodz¹ce z póŸnej kredy i trzeciorzêdu wskazuj¹, ¿e by³y to zwierzêta raczej niewielkich rozmiarów (od wielkoœci wróbla do ³abêdzia).
Typowym przedstawicielem jest Pterodraco agilis (ryc. 5) z osadĂłw plioceĂąskich Iranu . ZwierzĂŞ wielkoÂści myszoÂłowa pokryte byÂło przypuszczalnie gĂŞstym futrem. Silnie rozbudowane przyczepy miĂŞÂśniowe ÂświadczÂą o doskonale rozwiniĂŞtej umiejĂŞtnoÂści lotu, a okazaÂłe pazury i mocny dziĂłb ukazujÂą nam Pterodraco jako wysoko wyspecjalizowanego drapieÂżnika.
Ryc. 5. Pterodraco agilis
Och³adzanie siê klimatu na pocz¹tku plejstocenu spowodowa³o stopniowe zwiêkszanie rozmiarów smoków lataj¹cych. Najwiêkszy osobnik, którego szcz¹tki datowane na interglacja³ Riss-Wßrm znaleziono w pobli¿u miejscowoœci Boklagre w Alpach Zachodnich, musia³, wed³ug obliczeù naukowców, mieÌ ponad 150 kg i najprawdopodobniej nie potrafi³ lataÌ. Nale¿a³ on ju¿ do rodzaju Alidraco, do którego zaliczane s¹ równie¿ wspó³czesne smoki lataj¹ce. Pierwsze nie budz¹ce w¹tpliwoœci szcz¹tki wspó³czesnych smoków lataj¹cych Alidraco verus odkryto na stanowisku Shahrak w pó³nocnym Iranie i datowano na 12 000 lat p.n.e.. Znaleziono tu ¿uchwê, kilka krêgów szyjnych i ogonowych oraz nieliczne koœci koùczyny przedniej. PóŸniejsze szcz¹tki spotykane s¹ na obszarach górskich Europy i Bliskiego Wschodu, jednak, z uwagi na panuj¹ce tu warunki zdecydowanie nie sprzyjaj¹ce fosylizacji, skamienia³oœci smoków s¹ bardzo nieliczne i fragmentaryczne. Z tego te¿ powodu bywaj¹ one czêsto b³êdnie identyfikowane (na przyk³ad jako koœci sêpów, a nawet muflonów).
Ryc. 6. Cervopardus morosus
Przodków smoków b³otnych równie¿ nale¿y szukaÌ wœród pancernoogonowych Armocaudia, jednak ich ewolucja posz³a zupe³nie innym torem ni¿ w przypadku form lataj¹cych. W toku filogenezy ca³ej tej grupy zaznacza siê wyraŸna tendencja do tworzenia silnego opancerzenia cia³a poprzez rozwój ³usek i tarczek kostnych (zw³aszcza na grzbiecie). Skrajnym przypadkiem jest tutaj Cervopardus morosus (ryc. 6), u którego kostne wyrostki na grzbiecie i g³owie prezentowa³y siê wyj¹tkowo okazale . Jednoczeœnie zwierzê to by³o, jak siê przypuszcza, sprawnym drapie¿nikiem i trudno ustaliÌ, jak¹ rolê adaptacyjn¹ mog³y odgrywaÌ tego typu groteskowe naroœla . Cervopardus ¿y³ prawdopodobnie we wczesnej kredzie na obszarze zachodniej Afryki. PóŸniejsi przedstawiciele linii rozwojowej smoków pancernych nie mogli ju¿ siê pochwaliÌ takimi "ozdobami". Ich rozwój przebiega³ przypuszczalnie na kontynencie afrykaùskim, sk¹d dopiero w póŸnym trzeciorzêdzie przedosta³y siê do Eurazji oraz na Archipelag Malajski. Na tych obszarach smoki b³otne wytworzy³y dwie wyraŸnie odrêbne formy morfologiczne: wschodni¹ o krótkich ³apach i wyd³u¿onym tu³owiu i zachodni¹ charakteryzuj¹c¹ siê bardziej zwart¹ budow¹ i masywniejszym pancerzem. Równie¿ usposobienie obu tych grup jest odmienne; podczas gdy smoki wschodnie s¹ z natury ³agodne, ich zachodni kuzyni odznaczaj¹ siê znacznie wiêksz¹ agresywnoœci¹.
Drzewo filogenetyczne smokĂłw
Ró¿nice charakteru zwierz¹t nie pozosta³y oczywiœcie bez wp³ywu na nasz stosunek do nich. Na Dalekim Wschodzie smoki zawsze otaczane by³y wielk¹ czci¹, a nawet uwa¿ane za bóstwa (najczêœciej zwi¹zane z ¿ywio³em wodnym, np. personifikacje deszczu, Ÿróde³ czy rzek). W Europie zaœ i na Bliskim Wschodzie ludzie traktowali je wyraŸnie ambiwalentnie. Z jednej strony, sk³adano im ofiary jako bóstwom p³odnoœci i urodzaju (g³ównie w czasach przedchrzeœcijaùskich), z drugiej, bywa³y obiektem polowaù. Szczególnie w œredniowieczu têpienie smoków przybra³o masowy charakter, kiedy to ka¿dy szanuj¹cy siê rycerz stawia³ sobie za punkt honoru zabicie smoka w bezpoœrednim starciu. Dodatkowo chrzeœcijaùstwo upatrywa³o w smokach ucieleœnienie szatana i wrêcz propagowa³o ich zabijanie .
Smoki w ci¹gu ca³ej swojej filogenezy by³y zawsze grup¹ o charakterze marginalnym, stoj¹c¹ jakby na uboczu g³ównych przemian ewolucyjnych. Mimo doœÌ rozleg³ego obszaru wystêpowania nigdy nie by³y zbyt liczne, co prawdopodobnie jest wynikiem du¿ych wymagaù siedliskowych oraz silnego przywi¹zania do charakterystycznych dla siebie biotopów (ramka wy¿ej), jak te¿ faktu, ¿e smoki jako zdeklarowani terytorialiœci s¹ szczególnie nara¿one na wszelkie zak³ócenia pierwotnej równowagi ekologicznej.
Masowa eksterminacja smoków przy wspó³udziale innych czynników, takich jak rozwój populacji ludzkiej i wynikaj¹ce z tego niszczenie naturalnych œrodowisk, doprowadzi³a do tego, ¿e obecnie wszystkie trzy gatunki zosta³y zdziesi¹tkowane. Niestety, coraz bardziej realna staje siê groŸba ca³kowitego wyginiêcia tych zwierz¹t, tym bardziej ¿e przy obecnym zagêszczeniu i wyspowym charakterze populacji smoki maj¹ coraz wiêksze problemy ze znalezieniem partnera. Wynika z tego, ¿e jeœli nie zostanie jak najszybciej wprowadzona œcis³a ochrona wszystkich gatunków smoków, ju¿ nied³ugo bêdzie je mo¿na podziwiaÌ jedynie na starych ilustracjach. I tak smoki stan¹ siê rzeczywiœcie zwierzêtami wy³¹cznie mitycznymi.
JACEK BALERSTET
M. PÂłaksa, Smok wawelski i gatunki pokrewne w Âświetle badaĂą. WszechÂświat, t. 93, nr 4/1992.
W.G. Kenntnis, A New Treasure of China Ancient Reptiles. Investigation Worldwide No. 2/1994.
S. Loutish, K. Candid, Problems in Dragons Classification. Contrivances and Fandangle, 1995.
A. Divertiren: Les caracteres de la forme antique du dragon volant. "Archives des Fables", 18/4, 1993.
E. Islay, J. Morcone, Persia  the dragon cradle. "VFH News Journal" 4/II, 1994.
E. Islay, J. Morcone, op.cit.
S. Loutish, K. Candid, op.cit.
Wed³ug najnowszych doniesieù, by³ on raczej zwierzêciem padlino¿ernym i stosunkowo powolnym, co w pewnym zakresie t³umaczy obecnoœÌ tak silnie rozbudowanych elementów biernej ochrony (przyp. red.).
DoliczyÂłem siĂŞ 14 ÂświĂŞtych, ktĂłrzy pokonali smoka, nie liczÂąc starotestamentowych prorokĂłw i archanioÂła MichaÂła, ktĂłry pokona go dopiero przy koĂącu Âświata (paruzji).
Mgr JACEK BALERSTET jest biologiem specjalizujÂącym siĂŞ w badaniu eudracidii.
SYSTEMATYKA WSPĂÂŁCZESNYCH SMOKĂW
Gromada: Gady (Reptilia).
Podgromada: Gady naczelne (Archosauria).
RzÂąd: Smoki wÂłaÂściwe (Eudracidia).
PodrzÂąd: Smoki wÂłaÂściwe nielatajÂące
(= smoki pancerne)(Cataphractia).
Rodzina: Smoki b³otne (Uligodracidae)  silnie opancerzone, bezskrzyd³e, zêby wykazuj¹ pewien stopieù zró¿nicowania, wystêpowanie ograniczone do œrodowisk wodnych i b³otnych, samice w niewielkim stopniu opiekuj¹ siê jajami i m³odymi.
Gatunek: Smok zachodni (bagienny) (Eudraco armifer)  pierwotny zasiêg wystêpowania obejmowa³ ca³¹ Europê Zachodni¹ i Œrodkow¹ (od Irlandii po Ukrainê) oraz pó³nocn¹ Afrykê, obecnie spotykany bardzo rzadko w Szkocji i w pó³nocnej Francji; wystêpuje na mokrad³ach, bagnach i torfowiskach, nie kopie nor.
Gatunek: Smok wschodni (rzeczny) (Oridraco fluviatilis) Â stosunkowo liczniejszy od smoka zachodniego, spotykany od Korei po IndonezjĂŞ (kiedyÂś rĂłwnieÂż w Japonii, ale tu zostaÂł wytĂŞpiony), preferuje brzegi rzek, starorzecza, czasami wybrzeÂża morskie, nory kopie sprawnie i chĂŞtnie w nich przebywa.
PodrzÂąd: Smoki wÂłaÂściwe latajÂące
(= smoki skrzydlate)(Pterodracida).
Rodzina: Alidracidae  bezzêbne (maj¹ dzioby), sta³ocieplne, samica wysiaduje jajka i opiekuje siê m³odymi.
Gatunek: WÂłaÂściwy smok latajÂący (Alidraco verus) Â pierwotnie wystĂŞpowaÂł na wszystkich obszarach gĂłrskich Europy ÂŚrodkowej i Bliskiego Wschodu. Obecnie moÂżna go spotkaĂŚ jedynie sporadycznie we wschodnich Pirenejach, poÂłudniowych Karpatach i Rodopach (podobno byÂł widziany w Bieszczadach i w okolicach Krakowa). Gniazda buduje w jaskiniach, samica wysiaduje jaja oraz opiekuje siĂŞ mÂłodymi.
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE SMOKĂW
Do najwa¿niejszych cech wyró¿niaj¹cych smoki spoœród innych wspó³czesnych gadów zaliczamy:
obecnoœÌ zamkniêtych puszek s³uchowych utworzonych przez rozwiniête koœci kwadratowe,
obecnoœÌ dwóch kostek s³uchowych w uchu œrodkowym  kolumienki/strzemi¹czka (columella) i przedstrzemi¹czka (extracolumella),
wystêpowanie zewnêtrznej ma³¿owiny usznej,
obecnoœÌ pochewki rogowej otaczaj¹cej zroœniête koùcowe krêgi ogonowe,
sta³ocieplnoœÌ, choÌ u smoków b³otnych jest ona doœÌ prymitywna i funkcjonuje w ograniczonym zakresie,
w ró¿nym stopniu rozwiniêt¹ okrywê w³osow¹ (obok ³usek),
obecnoœÌ ca³kowitej przegrody w komorze serca.
aktualny numer Wiedzy i ÂŻycia
numery archiwlne
ÂŹrĂłdÂło: ArtykuÂł ukazaÂł siĂŞ w kwietniowym
numerze Wiedzy i ÂŻycia z 1998 r.
[za³¹cznik usuniêty przez administratora]
