coś pół żartem/pół serio
Koniec świata z naszej winyrozmawiał Dariusz Wilczak
Wielu uczonych uważa, że nasza cywilizacja nie przetrwa najbliższych dwóch stuleci. Zginiemy nie z powodu awarii elektrowni jądrowych, ale własnej głupoty – mówi fizyk prof. Andrzej Kajetan Wróblewski.
Newsweek: Po awarii w japońskiej elektrowni atomowej► na świecie zapanowała psychoza. Z aptek znikały preparaty jodowe, niektóre kraje zaczęły nawet przebąkiwać o rewizji polityki energetycznej opartej na siłowniach jądrowych. Rzeczywiście mamy się czego bać?
Andrzej Kajetan Wróblewski: Ani mniej, ani bardziej niż zwykle. Awarie elektrowni jądrowych zdarzały się już wcześniej i prawdopodobnie będą się zdarzały. Po wybuchu w elektrowni Fukushima zginęło kilku pracowników. W Czarnobylu kilkadziesiąt osób – tak wynika z raportów międzynarodowych agencji, które nie miały przecież żadnych powodów, żeby w latach 80. wybielać Sowietów. Ponad pół wieku temu na Uralu w katastrofie elektrowni jądrowej zginęło więcej, prawdopodobnie kilkaset osób. Razem ofiary energetyki jądrowej możemy liczyć co najwyżej w setkach. W ostatnim trzęsieniu ziemi i tsunami życie straciło pewnie kilkanaście tysięcy ludzi. Na Haiti w czasie ubiegłorocznego trzęsienia liczba ofiar przekroczyła 200 tysięcy. Kilka lat temu w tsunami, jakie dotknęło basen Oceanu Indyjskiego, zginęło prawie 300 tysięcy osób. Mogę być posądzony o relatywizm ocen, bo przecież każda ofiara to indywidualna tragedia, jednak mimo wszystko patrzę na liczby. Jest różnica między kilkoma ofiarami awarii Fukushimy a setkami tysięcy ofiar. Weźmy inny przykład. Każdego roku na polskich drogach ginie około czterech tysięcy osób – przestaje istnieć jedno małe miasteczko. I nikt z tego powodu nie popada w psychozę.
Newsweek: Skąd się w takim razie wziął ten strach?
Andrzej Kajetan Wróblewski: Zadziałał efekt psychologiczny. Cały świat na ekranach telewizorów obserwował sekwencję zdarzeń. Tragiczne trzęsienie, potem niszcząca fala, wreszcie dowiedzieliśmy się, że jedna z elektrowni jądrowych na wyspie Honsiu ma poważny problem. Na dodatek doszło do tego właśnie w Japonii, jednym z najbardziej zaawansowanych technologicznie krajów. Złożenie tych wszystkich elementów mogło wywołać chwilową panikę. Wolałbym jednak, byśmy wszyscy, cała ludzkość, odczuwali zamiast chwilowego strachu permanentny niepokój o naszą przyszłość.
>>>Dlaczego Fukushima nie będzie Czarnobylem
Newsweek: O to, że siedzimy na bombie atomowej?
Andrzej Kajetan Wróblewski: Nie. Tak naprawdę siedzimy na niej od II wojny światowej i chociaż to paradoks, broń atomowa okazała się gwarancją względnego pokoju na świecie. Gdyby nie ona, prawdopodobnie doszłoby już dawno do niszczącej cywilizację ludzką III światowej wojny. Z kolei energetyka jądrowa, mimo naszych obaw, jest stosunkowo bezpiecznym źródłem pozyskiwania energii. Myślę o czymś innym. Jako ludzkość żyjemy w szalenie trudnych czasach. Rozwijamy się chaotycznie, bez pomysłu. Martwi mnie brak odpowiedzialności człowieka. Zmiany, do jakich doprowadził na Ziemi, w znacznym stopniu są już nieodwracalne.
Newsweek: Mówi pan jak ekolog, nie jak fizyk.
Andrzej Kajetan Wróblewski: Fizyka jest nauką, w której ogromne znaczenie mają logiczne myślenie i zdrowy rozsądek. Być może dlatego fizykom stosunkowo łatwo przychodzi rozumienie innych dziedzin. Mówienie o globalnym ociepleniu zaczyna być uważane za truizm i nie wszyscy w nie wierzą. Najczęściej nie wierzą ci, którzy nie mają odpowiednich danych. Raporty instytutów badawczych są jednak zgodne – udział człowieka w tym, że podnosi się temperatura na Ziemi, wynosi 36 proc. Ta jedna trzecia to efekt naszej działalności – ingerencji w naturę. Nikt na przykład nie jest dziś w stanie przewidzieć, jakie będą konsekwencje wycinania lasów tropikalnych. Już pomijam fakt, że każdego dnia giną tam jakieś gatunki roślin i zwierząt. Po wycince lasów zostaje pustynia, ziemia się wyjaławia, a to z kolei wywołuje negatywne zmiany w atmosferze. Ludzie sami na siebie kręcą bicz.
Newsweek: Tak było, odkąd istnieje człowiek, czyli mniej więcej od kilkudziesięciu tysięcy lat.
Andrzej Kajetan Wróblewski: Ale tak naprawdę dopiero kilka ostatnich pokoleń pustoszy swoją planetę na niewyobrażalną skalę. Mniej więcej do połowy XIX wieku świat trwał w podobnym stanie. Liczba ludności rosła wprawdzie, ale była ograniczana z jednej strony ofiarami ciągłych wojen, z drugiej ofiarami chorób i epidemii. Co prawda w XX wieku wojen też mieliśmy pod dostatkiem, i to totalnych, światowych, ale za to nauczyliśmy się walczyć z wieloma chorobami, w szybkim tempie mnożąc populację do prawie siedmiu miliardów istnień. Postęp medycyny ma jednak również ten dziwny skutek, że wydłużając życie człowiekowi, czynimy go także jednostką słabszą. I fizycznie, i psychicznie. Weźmy jeden przykład: cukrzyca jeszcze sto lat temu była chorobą śmiertelną. Dziś już nie. Jedna z jej odmian jest przekazywana w genach, a więc przechodzi na nowe pokolenia, zwiększając w ten sposób procentowy udział cukrzyków – ludzi chorych w ogólnej populacji. Takich paradoksów współczesnego świata jest mnóstwo. Oczywiście należy walczyć z chorobami, ale tak samo trzeba uświadamiać nam wszystkim, że zmierzamy do globalnej katastrofy, za którą sami będziemy odpowiedzialni.
>>>Znasz scenariusze końca świata? Sprawdź się w quizie Newsweeka!
Newsweek: Edgar Morin, słynny francuski socjolog, w książce „Ojczyzna Ziemia” kreśli katastroficzne wizje upadku cywilizacji. Przewiduje, że jesteśmy pewnie ostatnim pokoleniem, które może jeszcze uratować świat.
Andrzej Kajetan Wróblewski: Jako fizyk wiem, że istnieje coś takiego jak siła bezwładności. Rozpędzonego pojazdu nie da się zatrzymać w jednej chwili. Przez jakiś czas będzie się jeszcze poruszał. Jeżeli doprowadzimy do globalnego ocieplenia, powiedzmy o dwa stopnie, to nawet gdy w jednej sekundzie wyłączymy wszystkie elektrownie świata, nie zatrzymamy momentalnie tego procesu. Będzie trwał przez następne pokolenia. Ludzie nie zdają sobie sprawy z efektu bezwładnościowego, a on jest wszędzie, ludzka działalność podlega temu samemu prawu. Jeżeli nic z tym nie zrobimy, a nie wydaje mi się, żeby były na to szanse, to za następne dwa pokolenia będzie już za późno.
Newsweek: A może to naukowcy zachowują się nieodpowiedzialnie? Eksperymentujemy z atomem, z cząstkami elementarnymi, budujemy Wielki Zderzacz Hadronów, próbując doprowadzić do sytuacji, jaka była 15 miliardów lat temu, gdy powstawał wszechświat. W końcu nam się to wszystko wymknie spod kontroli i sami siebie wysadzimy w powietrze.
Andrzej Kajetan Wróblewski: Nieuzasadniona teza. Kompletna bzdura.
Newsweek: Ludzie myślą prostymi kategoriami. Jest działanie, to musi być skutek.
Andrzej Kajetan Wróblewski: Już elementarna wiedza z fizyki pozwala odrzucić te niepokoje. Oczywiście zawsze znajdą się pisarze science fiction, tacy jak Dan Brown, których literackie wizje końca świata po wybuchu antymaterii będą straszyły laików. Fizycy badają naturę świata. I nic nie powstrzyma, nawet nie powinno powstrzymywać rozwoju nauki. Jest inne, ważniejsze pytanie: w jaki sposób wykorzystuje się odkrycia naukowe. Bywa tak, że decyzja w tej materii przynajmniej od czasu do czasu należy do polityków. A wśród nich ludzi posługujących się zdrowym rozsądkiem nie ma wyjątkowo wielu.
Cofnijmy się w czasie, powiedzmy o kilkanaście tysięcy lat. Wtedy pojawił się jeden z pierwszych naukowców, który wynalazł oszczep, włócznię. Ten wynalazek był wówczas bardzo ważny. Łatwiej było nim upolować zwierzynę, niż rzucając kamieniem. W owych czasach – nie mamy wprawdzie na ten temat przekazów, możemy się tylko domyślać – ów konstruktor włóczni był prawdopodobnie uważany za wielkiego wynalazcę. Ale ktoś inny zauważył wkrótce, że tą samą włócznią można bardzo skutecznie zabić człowieka. Czy w takim razie należy winić wynalazcę włóczni, bo oprócz polowania na zwierzynę została użyta do polowania na człowieka? Dziś poznajemy właściwości materii na poziomie poniżej atomu. Używamy izotopów promieniotwórczych w medycynie. Rezonans magnetyczny oparty jest na wiedzy z dziedziny fizyki jądrowej. GPS nie działałby, gdyby nie ogólna teoria względności Einsteina. Okazuje się więc, że ta z początku kompletnie oderwana od życia zabawa intelektualna wybitnego fizyka, polegająca na próbie zrozumienia grawitacji, wpływa na nasze codzienne życie. Podobnie nie mielibyśmy lasera, dzięki któremu np. odtwarzamy płyty kompaktowe, gdybyśmy wcześniej nie posiedli wiedzy na temat mechaniki kwantowej.
>>>2012 - najbardziej szalone scenariusze na koniec świata
Newsweek: Bombę atomową też wynalazł fizyk, Julius Robert Oppenheimer.
Andrzej Kajetan Wróblewski: To prawda, ale przestrzegał przed jej użyciem. Zdecydowali politycy. Drugiej wojny, jak pan pamięta, nie wywołał jednak żaden fizyk, tylko człowiek bez wykształcenia, malarz i cokolwiek by o tym człowieku myśleć, jednak polityk. Suma korzyści, które ludzkość wyniosła i wynosi z opanowania wiedzy, jest jednak kolosalna. Rozumiem, że wybuch w elektrowni jądrowej może działać na ludzką wyobraźnię, ale fizycy czy szerzej – naukowcy, nie mogą ulegać emocjom.
Newsweek: A co powinni robić? Ratować świat?
Andrzej Kajetan Wróblewski: Nie na tym polegają zadania nauki. Zadaniem nauki jest edukowanie człowieka. Tymczasem jest tak, że uczymy młodzież najczęściej rzeczy mało przydatnych. Brakuje, i to nie tylko u nas, lecz także na całym świecie rozsądnego uczenia fizyki, matematyki. Nie uczy się na dużą skalę rachunku prawdopodobieństwa. On się każdemu przydaje. Choćby wtedy, gdy zakładamy konto w banku. Wiedza na temat rachunku prawdopodobieństwa pozwoliłaby się nam zachowywać racjonalnie choćby wtedy, gdy jesteśmy atakowani dzień po dniu sondażami poparcia dla partii politycznych. Przecież to jest wielka bzdura. Jeśli robimy próbę na tysiącu respondentów i podajemy, że w poprzednim badaniu poparcie było na poziomie 39 procent, a teraz na poziomie 40, więc wzrosło o jeden procent, to nieprawda. Przecież każdy matematyk wie, że prowadząc doświadczenia na próbie tysiąca osób, nie wychwycimy różnicy na poziomie jednego procenta. Dopiero odchylenia o wiele procent świadczą o trendzie czy prawidłowości. Nikt tego nie uczy w szkołach. Za to na poziomie szkolnym wbija się do głowy setki reguł potrzebnych wprawdzie, ale tylko nielicznej garstce śmiałków, którzy pójdą na matematykę lub fizykę. Gdyby teraz politycy całego świata uznali, że edukację na całym świecie trzeba usprawnić, wpajając młodym ludziom rzeczy podstawowe, także to, że naprawdę jesteśmy bliscy zniszczenia planety, to zapewniam pana, że dopiero za dwa pokolenia ludzkość może by coś zrozumiała. Od razu nie, bo ludzka natura także podlega prawu bezwładności. Stąd mój pesymizm, który każe sądzić, że brniemy ku katastrofie.
Newsweek: Kiedy to się stanie?
Andrzej Kajetan Wróblewski: Nie wiem, bo nie jestem jasnowidzem. Pewnie nie za lat dziesięć, ale za kilkaset to bardzo prawdopodobne. Wielu światłych ludzi uważa, że nasza cywilizacja nie przetrwa najbliższych dwóch stuleci. Zabijemy się sami, przez własną nieodpowiedzialność. I wcale nie elektrownią jądrową czy bombą atomową. Niepokoi mnie głupota rasy ludzkiej.
Prof. Andrzej Kajetan Wróblewski pracuje w Zakładzie Cząstek i Oddziaływań Fundamentalnych Instytutu Fizyki Doświadczalnej na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się cząstkami elementarnymi (m.in. powstawaniem hadronów) i historią fizyki.
http://www.newsweek.pl/artykuly/koniec-swiata-z-naszej-winy,74559,1/print© 2011 Newsweek Polska
